بدون شک کمتر کسی را میتوان پیدا کرد که حداقل یک بار طعم دلچسب و شیرین گز را نچشیده باشد. این شیرینی مقوی و خوشمزه یکی از خوراکیهای محبوب استان اصفهان است و در نقاط دیگری مثل کرمان، یزد و چهار محال بختیاری هم تولید میشود.
گز یکی از فرآورده های غذایی سنتی ایران است که به علت دارا بودن برخی ویژگیها، در عرصه محصولات غذایی جهان منحصر به فرد میباشد. در تولید گز از هیچ گونه مواد و افزودنی های سنتتیک غیر طبیعی استفاده نمیشود. افزودنی سنتی این محصول، صمغ طبیعی به نام گزانگبین میباشد که به دلیل کاهش چشمگیر برداشت آن، مانهای (صمغ های) مشابه مانند ترنجبین و شیرخشت جایگزین شده است. در دامنه کوه های زاگرس پشه ای خاص شیره درخت گون را می گزد و قند موجود در کتیرا را به گزانگبین تبدیل میکند. این شیره بر روی گیاه باقی مانده تا در اواسط شهریور ماه محصول درخت گون آماده برداشت است. برای برداشت گزانگبين، دامداران و چوپانان پوست دباغی شدة گوسفند که تمیز و سفید میباشد را زیر درخت پهن میکنند و سپس با چوبی به تنة درخت ضربه میزنند تا دانههای ارزن مانند آن، از بدنة درخت جدا شود. در طول سال بيش از چندین مرتبه این کار تکرار میشود که هر چه بیشتر تکرار شود، نوع محصول بعدی نامرغوبتر میشود با روش خاصی (زدن ضربه به نحوه خاصی) از این شیره ،گزانگبین میگیرند. این عمل کسب و کار بسیار مهمی در منطقه کوهپایه های زاگرس بوده است اما متاسفانه به دلیل برداشت غیر اصولی و نیز به دلیل آفت، پشه هایی که این کار را انجام میدادند، از بین رفتند.این پشه ها فقط در همین منطقه زندگی میکردند و تابه امروز دانشگاهها ومراکز علمی نتوانسته اند این پشه را تکثیر کنند و هم اکنون نسل این پشه تا حد زیادی از بین رفته است. به دلیل اینکه تمامی مانهای طبیعی مصرفی در گز از فرایند گزیدن چند نوع حشره با نام های علمیPsylla Csylla-Larinus به ساقه های شیره دار درختچه های Alhagi Pseudoalhagi (Papilianaceae) و Astragalus Adscendens(Papilianaceae) ایجاد میشود، بنابراین نام گز که از بن مضارع از مصدر گزیدن است برای این محصول انتخاب شده است.
خاستگاه گز:
گز اصفهان مرغوب ترین و قدیمی ترین نوع گز میباشد و سوغات اصلی و اصیل اصفهان است. قدمتی 450ساله دارد و در زمان صفویه و همزمان با شکوفا شدن مجدد هنر و فرهنگ ایرانی در اصفهان به وجود آمد. البته متاسفانه دراین زمینه تحقیقات مناسبی انجام نشده و حدس ها وگمان ها فراوان است. احتمالا این محصول نتیجه آزمون و خطاهای فراوان روی شیرینیهای بومی اصفهان است. محمود شیخ بهایی از تولیدكنندگان بنام گز در این باره میگوید: شاید ریشه اصلی گز، حلوا چوبه باشد. حلوا چوبه، ارزان و در دسترس بود. آن را از شكر و سفیده تخم مرغ درست میكردند و معمولا برای رفع خستگی كشاورزان به كار میرفت و بتدریج حلوا چوبه تكامل یافت و به گز تبدیل شد خوشمزگی این شیرینی به قدری بوده است که در زمان آقا محمدخان قاجار به جهان صادر شده است. پیش از آن نیز پادشاهان ایرانی گز اصفهان را به عنوان هدیه ای گرانبها برای سایر پادشاهان کره خاکی انتخاب می کردند.
انواع گز اصفهان
تولید کنندگان گز آن را در انوع مختلفی مثل گزآردی، گزلقمهای، گزشکلاتی و حتی سوهان گزی تولید میکنند که هر کدام طرفداران خاص خود را دارند. گزی که امروزه تولید میشود به شکل صنعتی درآمده ولی همچنان طعم خوش خود را حفظ کرده و یکی از سوغاتیهای مشهور اصفهان به حساب میآید